Joaquina Garayalde irakaslea zen Villabonako eskola nazionalean. Francoren idealen garapenaren arduradun leiala. Zorrotz bete zuen Mola jeneralak hitz emandako hura, gerrak gupidagabea izan behar du gu bezala pentsatzen ez duten haien aurka, noski gorriak ziren haiek bezala pentsatzen ez zuten beste denak. Gorriak tituluaren azpian ezker eta eskuin nahasten baziren ere. Erregimena herri oso baten aurka.

Gaur  Villabonako Udala kokatua dagoen eraikinean zegoen eskola hasiera batean. Bistan denez neskak alde batera eta mutilak bestera. Eskolara sartu aurretik Cara al Sol eta Jaunkoigoari (lagun handia izan zuen Eliza katolikoa Frankismoak, Jaungoikoa, ordea, ez dugu inoiz jakin, haiek baietz esan arren) gorazarre egitea ezinbestekoa zen, plazan bertan egin arazten zieten. Muxu eman Espainiako banderari eta gero hasten zen instrukzioa (ez noski irakaskuntza). Honaino ulergarri. Baina bazen Joakinak suharki egiten zuen beste bereizketa bat ere:  kalekumeak eta baserritarren artean, "las de la calle y las caseras" zehatz esateko.

Lehen aldikoz hau entzun nuenean Amasakoak zein Villabonakoak bereizteko modu baten gisan interpretatu banuen ere -jarduera ekonomikoaren zein bizi modua desberdintzen zuela Amasak -garai hartan Joakinak ikasle izan zituen zenbaitekin izandako solasaldi ederrak behin eta berriro entzun ondoren, beste funtzio sozioliguistiko askoz ere perbertsoagoa zuela pentsatu nuen. Eta ez da broma baina, agian egun euskararen egoera Amasa Villabonan ulertzen laguntzeko balio diezaguketen analisirako faktore inportante bat(zuk) eskaintzen ahal dizkigu; bai, badakit ez dagoela oso modan (nostalgikoak gu!) gertatu zenari erreparatzea oraina esplikatzeko, baina, ez dago beste modurik, gauzak ulertzeko gertatu zirenak jakitea baino.

Joakinak "caseras" deitzen zituen haiek euskaraz mintzatzen ziren eta euskaraz egin arazten zieten "de pueblo" zirenei. Bistan da lehenak Amasakoak ziren eta bigarrenak Villabonakoak. Eta bistan da euskararen zabalpena mugatzea helburu zuen frankismoak, euskaraz ondo jarduten zutenak berezitu zituzten besteengandik, las del pueblo euskaraz ikasi ez zezaten, nolako izango zatekeen egungo hizkuntza paisaia Villabonan euskaraz normaltasun osoz hitz egiteko aukera egon izan balitz frankismoaren aldi luze osoan zehar?.

Mari Cruzek ez daki euskaraz, bere etxean denek zekiten euskaraz, bere hizkuntz ukipena ordea beti erdaraz gertatu zen, eskolak iraun zuen denbora gutxian. Erabilera eten eta ukatua. Hizkuntza garapenak beharrezkoak dituen kate begi denak etenda.

Las caseras y del pueblo ez da gauza isolatu bat, estrategia askoz ere perbertsoago baten lorratza baino. Amasa, Villabonaren arnasgunea da euskararen alorrean, frankismoak berak hori aitortu zion. Argi dago, gertatu denaren biktima gara.  Kontakizun osoaren garrantzia beste behin.